U mężczyzn odpowiedzialność za poczęcie nowego życia spoczywa na plemnikach.
Plemniki
Te jedyne ludzkie komórki, które są zdolne do opuszczenia ciała właściciela, powstają w jądrach w procesie zwanym spermatogenezą. Pod wpływem testosteronu każdego dnia powstaje ich wiele milionów w każdym jądrze. Proces zaczyna się od podziału okrągłej komórki – prekursora plemników i utworzenia spermatydy, która następnie ulega wielu przekształceniom, by ostatecznie uformować plemnik. Posiada on charakterystyczny kształt i składa się z główki, wstawki i witki:
Główka mieści w sobie najważniejszą strukturę komórkową, czyli jądro z informacją DNA. Jest to niemalże jedyna rzecz, jaka pozostała z pierwotnej komórki prekursorowej i jedyna, jaką plemnik przekaże komórce jajowej w procesie zapłodnienia. Cała cytoplazma, szkielet komórkowy, jej centra energetyczne, czyli mitochondria – to wszystko przyszły zarodek otrzyma od matki.
Plemnik niesie połowę informacji genetycznej przyszłego zarodka, czyli komplet 22 chromosomów autosomalnych (nazywanych po prostu 1,2,3,4…itd) i jeden chromosom X lub Y, który decyduje o płci dziecka. Plemników z X i Y jest dokładnie tyle samo i nie różnią się wyglądem. Zatem za każdym razem szansa na poczęcia chłopca lub dziewczynki jest taka sama i wynosi 50%.
Plemnik może się przemieszczać dzięki długiej witce, którą napędza energia produkowana we wstawce.
Plemniki opuszczające jądro nie mają jeszcze swej ostatecznej formy – dojrzeją przechodząc przez przewód najądrza, a potem także nasieniowody i cewkę moczową. W sumie mają do pokonania około 7 metrów. Cała ta droga wraz z syntezą w kanalikach jądra zajmie im około 70 dni.
Wszystko, co przez ten czas (czyli ok. 3 miesiące przed ejekulacją) działo się w życiu mężczyzny, może mieć wpływ na ilość i jakość nasienia.
Czynniki wpływające na ilość i jakość nasienia
- Temperatura – do prawidłowej spermatogenezy, czyli produkcji plemników jądra muszą mieć o 2-3 st C niższą temperaturę niż reszta ciała. Jest to zresztą powód, dla którego narządy te ewolucyjnie zostały umieszczone niejako na zewnątrz ciała mężczyzny. Stosunkowo częsty problem wieku dziecięcego, czyli “wędrujące” lub trwale niezstąpione do moszny jądro może się skończyć niepłodnością w wieku dojrzałym. Praca w środowisku bardzo wysokiej temperatury (hutnicy) lub częste przegrzewanie okolic intymnych (kierowcy, użytkownicy sauny, noszący obcisłą bieliznę, pracujący z laptopem na kolanach) powodują różnego stopnia pogorszenie parametrów nasienia. Należy również zwrócić szczególną uwagę na stan zdrowia w trakcie wykonywania badania ogólnego nasienia – gorączka wywołana nawet banalną infekcją może negatywnie wpłynąć na wynik i niepotrzebnie zaburzyć jego interpretację.
- Styl życia – niezdrowy styl życia, czyli palenie papierosów, stosowanie środków odurzających, nadmierne picie alkoholu, nieprawidłowa dieta i brak regularnej aktywności fizycznej skutkujące nadwagą lub wręcz otyłością mają swoje stałe i od dawna udowodnione miejsce wśród przyczyn obniżonej płodności u mężczyzn.
- Chemikalia, leki, promieniowanie – praca w warunkach szkodliwych – kontakt z chemikaliami, substancjami radioaktywnymi czy pestycydami może odbić się negatywnie na produkcji plemników. Spermatogenezę zaburza również wiele leków. Na szczęście z reguły są to skutki krótkotrwałe i odwracalne po zamianie lub zaprzestaniu stosowania preparatu. Gorzej jest w przypadku chemio- czy radioterapii. Szanse na przywrócenie spermatogenezy zależą od rodzaju i dawek cytostatyku czy poziomu i miejsca radiacji. Odzyskanie sprawności może trwać nawet kilka lat. Niestety, często uszkodzenie jest trwałe i kończy się azoospermią, stąd zalecenie mrożenia nasienia przed leczeniem przeciwnowotworowym w celu zabezpieczenia płodności na przyszłość.
- Infekcje – choroby przenoszone drogą płciową (ang. sexually transmitted diseases, STDs), zakażenia bakteryjne czy pierwotniakowe (rzęsistkowica, rzeżączka, chlamydioza), szczególnie nieleczone, przewlekające się, powodujące długotrwały stan zapalny, w oczywisty sposób obniżają potencjał rozrodczy nasienia.
- Choroby wirusowe – banalne infekcje wieku dziecięcego, np. świnka, przechorowywane w wieku dorosłym zamiast w przedszkolu, mogą się skończyć trwałym uszkodzeniem nabłonka plemnikotwórczego w jądrach. Większość infekcji wirusowych przebiegających z gorączką na szczęście tylko przejściowo zaburza spermatogenezę.
- Operacje, urazy, skręt jądra – plemniki są “schowane” i chronione przed układem immunologicznym mężczyzny przez tzw. barierę krew-jądro. Jeśli bariera ta zostanie uszkodzona, np podczas urazu czy operacji, dochodzi do rozpoznania plemników jako elementu “obcego” i zniszczenia nabłonka plemnikotwórczego. Przeciwciała przeciwplemnikowe obecne w nasieniu oblepiają plemniki powodując ich zlepianie się i znaczne spowolnienie ruchu w drodze do komórki jajowej.
- Zaburzenia genetyczne – nieprawidłowy kariotyp, np. pod postacią zaburzeń w ilości chromosomów płciowych (np zespół Klinefeltera 47, XXY) wiąże się z nieprawidłową spermatogenezą i niepłodnością męską. Skrajnie mała ilość słabo ruchomych plemników towarzyszy mikrodelecjom chromosomu Y. Przy mutacji w genie CFTR zaburzony jest prawidłowy ruch witki, co utrudnia poczęcie drogą naturalną.
- Problemy hormonalne – nieprawidłowe poziomy hormonów FSH/LH i testosteronu towarzyszące obniżonym parametrom nasienia mogą wskazywać na dysfunkcję komórek Leydiga w jądrach lub problemy na poziomie przysadki czy podwzgórza. Hypogonadyzm hypogonadotropowy jest bardzo rzadką i trudną do leczenia chorobą, ale przy odpowiednim postępowaniu sukces prokreacyjny jest możliwy.
- Wsteczna ejakulacja – u kobiet układ rozrodczy i układ moczowy anatomicznie leżą obok siebie, jednakże ich ujścia są całkowicie oddzielone. U mężczyzn oba układy krzyżują się i drogi wyprowadzające nasienie oraz mocz mają wspólną część – cewkę moczową. Podczas prawidłowej ejekulacji droga do pęcherza jest szczelnie zamknięta dzięki skurczowi mięśnia zwieracza wewnętrznego cewki moczowej i cała porcja nasienia omijając pęcherz wydostaje się przez ujście zewnętrzne cewki na zewnątrz. W chorobach neurologicznych, w zaburzeniach wywołanych cukrzycą lub w pooperacyjnych uszkodzeniach zwieracza (np po przezcewkowej resekcji prostaty, popularnym TURP) może dojść do cofania się części ejekulatu do pęcherza przez nieszczelny zwieracz. Cechą charakterystyczną jest wtedy mała objętość ejekulatu i bardzo złe parametry nasienia w badaniu ogólnym, na przemian z całkiem prawidłowym badaniem. Potwierdzeniem rozpoznania jest wyizolowanie żywych plemników z osadu moczu.
- Nowotwór – bardzo rzadko przyczyną nagle i szybko pogarszających się parametrów nasienia jest rozwijający się nowotwór jądra, dlatego zawsze przy nieprawidłowym wyniku badania nasienia obowiązuje diagnostyka onkologiczna.
Czasami zdarza się, że plemników w ejakulacie w ogóle się nie znajduje. Co wtedy? Czy to koniec marzeń o własnym genetycznie dziecku? Wbrew pozorom, nie. Przy prawidłowych wynikach badań hormonalnych z krwi jest jeszcze do 80-90% szans na znalezienie żywych plemników w materiale z biopsji jadra i użycie ich do przeprowadzenia procedury in vitro.